قاعده وجوب هدایت؛ برهانی عقلی بر ضرورت وجود امام مهدی(عج)

به گزارش تهران فردا، به نقل از ویکی مهدویت، انسان از آغاز آفرینش تاکنون، همواره در جست‌وجوی راه درست زندگی و مسیر رشد و کمال بوده است. در این میان، اندیشه مهدویت و باور به وجود امامی زنده و هدایتگر، یکی از پایه‌های مهم اعتقادی در اسلام به شمار می‌آید. یکی از دلایل عقلی برای اثبات ضرورت وجود چنین امامی، «قاعده وجوب هدایت» است؛ قاعده‌ای که بر پایه آن، هدایت آفریدگان بر خداوند متعال واجب است، نه به معنای اجبار بر ذات الهی، بلکه از آن رو که صفات کمالیه الهی اقتضا دارد خداوند بندگان خود را بی‌راهنما و بی‌پناه رها نکند.

معنا و مفهوم قاعده وجوب هدایت

بر اساس این اصل، پروردگار جهانیان تمام موجودات را در مسیر رشد طبیعی و معنوی هدایت می‌کند. هدایت الهی دو بُعد دارد: «تکوینی» و «تشریعی».
هدایت تکوینی همان نظم طبیعی در عالم است که در آن، همه موجودات به‌سوی کمال خود حرکت می‌کنند، خواه بخواهند یا نه. گیاه از دانه‌ای کوچک به درختی بزرگ تبدیل می‌شود و انسان نیز بدون اختیار، از نطفه به بلوغ می‌رسد. اما هدایت تشریعی، هدایت آگاهانه و اختیاری انسان در مسیر ایمان، اخلاق و عمل صالح است. در این بخش، انسان آزاد است که راه حق را بپذیرد یا از آن روی‌گردان شود:

«إِنَّا هَدَيْنَاهُ السَّبِيلَ إِمَّا شَاكِرًا وَإِمَّا كَفُورًا»
(ما راه را به او نشان دادیم، خواه سپاس‌گزار باشد یا ناسپاس.)
بنابراین، هدایت تشریعی همان دین الهی است که خداوند از راه پیامبران و امامان بر انسان‌ها نازل کرده تا مسیر سعادت برایشان روشن گردد.

برهان وجوب وجود هدایتگر الهی

بر اساس قاعده وجوب هدایت، وجود پیامبران و امامان در هر زمان ضروری است. این برهان را می‌توان به شکل زیر خلاصه کرد:

• صغری: پیامبران و امامان، هدایتگران بندگان خدا هستند.

• کبری: فرستادن هدایتگر بر خداوند واجب است.

• نتیجه: پس وجود نبی و امام، در هر زمان بر خداوند لازم است.

چرا خداوند باید هدایتگر بفرستد؟

برای روشن‌تر شدن کبری، باید دو نکته را در نظر گرفت: نخست، نیاز انسان به هدایت و دوم، صفات کمالی خداوند که اقتضای چنین هدایتگری دارد.

۱. اضطرار انسان به هدایت الهی

انسان آفریده شده تا با اراده و انتخاب خویش مسیر کمال را بپیماید. اما پیمودن این راه، نیازمند آگاهی از مقصد و مسیر است. عقل و حس هرچند ابزارهایی ارزشمندند، اما توان تشخیص سعادت واقعی انسان را در همه ابعاد ندارند. عقل می‌تواند ابزار را بشناسد، اما همیشه نمی‌تواند هدف نهایی را نشان دهد. از همین‌رو، لطف و حکمت الهی اقتضا می‌کند که راه دیگری جز عقل و حس برای انسان گشوده شود؛ راهی که از طریق وحی و هدایت پیامبران برقرار گردد تا بشر بتواند از آن نور الهی بهره‌مند شود و آن چیزی نیست جز وجوب هدایت.

۲. صفات الهی و لزوم هدایت

خداوند حکیم است و هیچ کاری بی‌هدف نمی‌کند. رها کردن بندگان در بی‌راهی و تاریکی با حکمت او ناسازگار است. افزون بر آن، او کریم و رحیم است و رحمتش اجازه نمی‌دهد بنده‌اش بی‌راهنما بماند. خداوند جواد و بخشنده است و نیاز بندگان را بی‌پاسخ نمی‌گذارد. بخل در ذات او راه ندارد، و از همین‌روست که هدایت را بر خود واجب کرده است. قرآن کریم نیز در آیه‌ای زیبا این حقیقت را بیان می‌فرماید:

«إِنَّ عَلَيْنَا لَلْهُدَىٰ»
(به یقین، هدایت بر عهده ماست.)
طبرسی، مفسر بزرگ، ذیل این آیه می‌نویسد: خداوند خود خبر داده که هدایت بر او واجب است، زیرا اگر گمراهی از جانب او جایز بود، هدایت معنا نداشت.

نتیجه برهان؛ ضرورت وجود امام مهدی(عج) و وجوب هدایت

با توجه به آنچه گفته شد، روشن می‌شود که بشر در هر عصر و زمانی به هدایتگری الهی نیاز دارد؛ هدایتگری که از سوی خدا منصوب شده باشد و راه حق را به انسان بنمایاند. اگر روزی زمین از وجود چنین حجتی خالی شود، نظام هدایت نیز از هم می‌پاشد. از همین‌رو پیامبر اکرم(ص) فرمودند:

«لو لم يبق في الأرض إلا اثنان لكان أحدهما الحجة»
(اگر در زمین جز دو نفر باقی نمانند، یکی از آن دو حتماً حجت خداست.)
بدین معنا که وجود امام و حجت الهی، ضامن بقا و هدایت انسان‌هاست.

اکنون که سلسله انبیا به پیامبر خاتم(ص) ختم شده و امامان معصوم علیهم‌السلام پس از او ادامه‌دهنده مسیر هدایت بوده‌اند، روشن است که در دوران غیبت، تنها حجت زنده الهی، حضرت مهدی(عج) است. اوست که همچون خورشید پشت ابر، اگرچه از دیدگان پنهان است، اما نور وجودش زمین و زمان را روشن می‌سازد. هدایت امروز بشر، در پرتو وجود اوست و ارتباط قلبی مؤمنان با آن حضرت، رشته هدایت الهی را میان آسمان و زمین استوار نگاه داشته است.

بنابراین، قاعده وجوب هدایت نه‌تنها اثبات‌کننده ضرورت بعثت پیامبران در گذشته است، بلکه دلیل روشنی بر لزوم وجود امامی زنده در زمان حال نیز می‌باشد. زیرا خداوندِ حکیم، رحیم و کریم، بندگانش را بدون راهنما رها نمی‌کند و سنت هدایت الهی تا قیامت جاری است. پس همان‌گونه که آفرینش بی‌هدف نیست، رهبری و هدایت بشر نیز بی‌پایان نیست؛ و آخرین حلقه این زنجیره نور، امام زمان(عج) است که مأموریت هدایت نهایی را بر عهده دارد.