واسطه فیض الهی و نقش امام در حفظ نظام هستی

به گزارش تهران فردا، به نقل از ویکی مهدویت، در عالم هستی، وجود واسطه‌ای میان خداوند و مخلوقات از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است. این واسطه، حجت الهی و همان امام است که در هر زمان حضور دارد و فیض و برکات الهی را به جهان منتقل می‌کند. یکی از قواعد عقلی که می‌تواند اصل مسئله مهدویت و وجود حجت را روشن کند، قاعده واسطه فیض است. بر اساس این قاعده، نوعی که به بیشترین نزدیکی به خداوند دست یافته، قادر است واسطه جریان فیض الهی باشد و این همان نقش انبیاء و ائمه است.

واژه «فیض» در اصل لغت به معنای جریان داشتن چیزی با سهولت و آسانی است. همان‌گونه که عرب می‌گوید «فاض الماء» یعنی آب روان شد و جاری گردید، در فلسفه و عرفان، فیض به جریان و افاضه مستمر از جانب فاعلی مطلق گفته می‌شود که همیشگی و بدون توقف است. این فاعل، که وجودی ازلی و ابدی دارد، مبدأ تمامی افاضات و برکات است و به همین دلیل، خداوند به عنوان مبدأ فیاض شناخته می‌شود. در اصطلاح دینی، فیض هم به معنای نتیجه و هم به معنای روند و جریان افاضه است، و در بحث واسطه فیض، معنای دوم، یعنی جریان مستمر فیض از طریق واسطه، مورد نظر است.

وجود واسطه فیض برای مخلوقات ضروری است. بدون حضور این واسطه، نظام هستی به هم می‌ریزد و ادامه حیات ممکن نخواهد بود. انبیاء و ائمه، به واسطه مقام والای خود، این نقش را بر عهده دارند. این واسطه‌گری در چند سطح قابل درک است:

1. واسطه رسانیدن پیام خداوند به انسان‌ها (فیض تشریعی): انسان پیش از رسیدن به سن تکلیف، در عالم حیوانی زندگی می‌کند و تنها پس از آن و با راهنمایی حجت الهی است که به مقام انسانیت دست می‌یابد.

2. واسطه شفاعت در آخرت: همان‌گونه که خداوند در قرآن می‌فرماید: «يَوْمَئِذٍ لَا تَنْفَعُ الشَّفَاعَةُ إِلَّا مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمَنُ وَرَضِيَ لَهُ قَوْلًا»؛ در آن روز، شفاعت هیچ کس سود نمی‌بخشد جز کسی که خداوند اجازه داده و به گفتار او راضی است.

3. واسطه در دعا: اگر انبیاء و ائمه برای مردم دعا کنند، خداوند دعای آن‌ها را مستجاب می‌کند و فیض الهی شامل حال مومنان می‌شود.

4. واسطه در تحقق هدف و غایت آفرینش: هدف آفرینش، شناخت و عبادت خداوند است و حقیقت این دو تنها در وجود انبیاء و ائمه تحقق می‌یابد. افعال بدون غایت محکوم به فنا هستند، بنابراین حضور مستمر حجت الهی برای استمرار فیض ضروری است.

5. واسطه در ایجاد قابلیت برای دریافت فیض: انبیاء و ائمه، با گفتار و کردار الهی خود، انسان‌ها را آماده دریافت فیض می‌کنند و به تدریج توانایی بهره‌مندی از مراحل بالای افاضه الهی را در آنان ایجاد می‌نمایند.

6. واسطه در آفرینش و نظام هستی: انبیاء و ائمه در مرتبه‌ای هستند که شایستگی دریافت بلاواسطه فیض را دارند و سایر موجودات تحت ولایت آن‌ها، به اذن خداوند، از فیض بهره‌مند می‌شوند.

بر اساس این تبیین، واسطه فیض بودن انبیاء و ائمه به معنای دریافت فیض از خدا و انتقال آن به خلق نیست، بلکه آنان خود در جریان فیض مستمر الهی قرار دارند و از این جایگاه، سبب جاری شدن فیض در عالم می‌شوند.

از نظر عقلی نیز وجود واسطه فیض لازم است. خداوند متعال، واجب و بسیط است؛ ذات او غیر مرکب است و صفاتش عین ذات اوست. بر اساس این اصل، امکان صدور مخلوقات متعدد به‌طور مستقیم از ذات خداوند وجود ندارد. بنابراین وجود واسطه‌ای لازم است که قدرت انتقال فیض و خلقت را داشته باشد. علاوه بر این، میان علت و معلول، سنخیت لازم است. مخلوقات، چه مادی و چه مجرد، به دلیل ضعف وجودی، نمی‌توانند مستقیماً از خداوند که در نهایت شدت وجود است پدید آیند. این واسطه، موجودی است که شدت وجودی کافی برای دریافت مستقیم فیض خدا را دارد و به واسطه آن، سایر موجودات از فیض بهره‌مند می‌شوند.

از دیدگاه نقلی نیز آیات قرآن، نیاز به واسطه فیض و وجود حجت را اثبات می‌کنند. در آیه‌ای آمده است: «أَمِ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِيَاءَ فَاللَّهُ هُوَ الْوَلِيُّ»، که نشان می‌دهد ولایت مطلقه به خداوند تعلق دارد و هر گونه تصرف و تدبیر عالم تنها به فرمان اوست. همچنین در آیه «أَنْتَ وَلِيِّي فِي الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ» تصریح شده است که انسان در دنیا و آخرت تحت ولایت خداوند است. ولایت رسول خدا و اهل ایمان نیز ذکر شده است: «إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ»، که شامل ائمه نیز می‌شود. ولایت آنان، بالعرض و به اذن خداوند است و همانند ولایت الهی، در هدایت و تدبیر جهان و انسان‌ها اثرگذار است.

واسطه فیض بودن ائمه، محدود به وجود جسمانی نیست؛ بلکه وجود نوری و روحانی آنان نیز نقش مهمی در جریان فیض دارد. زیارت جامعه کبیره به وضوح بر وساطت مادی و معنوی آنان تأکید می‌کند: «وَ أَنْتُمْ نُورُ الْأَخْيَارِ، وَ هُدَاةُ الْأَبْرارِ، وَ حُجَجُ الْجَبَّارِ، بِكُمْ فَتَحَ اللَّهُ، وَ بِكُمْ يَخْتِمُ اللَّهُ، وَ بِكُمْ يُنَزِّلُ الْغَيْثَ، وَ بِكُمْ يُمْسِكُ السَّماءَ أَنْ تَقَعَ عَلَى الْأَرْضِ إِلَّا بِإِذْنِه».

بر اساس قاعده واسطه فیض، اصل مهدویت نیز قابل اثبات است. قیاس عقلی آن چنین است:

• صغری: نوع نبی و امام بیشترین نزدیکی را به خالق دارند.

• کبری: هر نوعی که چنین ویژگی داشته باشد، واسطه فیض الهی است.

• نتیجه: پس نوع نبی و امام، واسطه فیض الهی است.

کارکرد واسطه فیض بودن امام در نظام هستی متعدد است:

1. امنیت اهل زمین: امام به مانند هسته مرکزی عالم، سبب آرامش و امنیت انسان‌هاست. امام سجاد می‌فرماید: «نَحْنُ أَمَانٌ لِأَهْلِ الْأَرْضِ كَمَا أَنَّ النُّجُومَ أَمَانٌ لِأَهْلِ السَّمَاء».

2. دفع شر دشمنان و حمایت از مظلومان: امام با قدرت‌های مادی و معنوی، از شیعیان دفاع می‌کند. امام زمان می‌فرماید: «إِنَّا غَيْرُ مُهْمِلِينَ لِمُرَاعَاتِكُمْ وَ لَا نَاسِينَ لِذِكْرِكُمْ وَ لَوْ لَا ذَلِكَ لَنَزَلَ بِكُمُ اللَّأْوَاءُ وَ اصْطَلَمَكُمُ الْأَعْدَاءُ».

3. جاری شدن کمالات و هدایت انسان‌ها: هر پیشرفت علمی، عملی و اخلاقی انسان‌ها به واسطه امام و هدایت باطنی او محقق می‌شود: «اللَّهُ وَلِيُّ الَّذِينَ آمَنُوا يُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ». همچنین خداوند می‌فرماید: «وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا».

4. صیانت از دین و شریعت: امام به واسطه علم الهی و عصمت، حافظ شریعت و عامل صیانت دین از تحریف است. امام علی می‌فرماید: «بَلَى اللَّهُمَّ لَا تَخْلُو الْأَرْضُ مِنْ حُجَّةٍ لِلَّهِ إِمَّا ظَاهِرٍ مَعْلُومٍ أَوْ خَائِفٍ مَغْمُورٍ لِئَلَّا تَبْطُلَ حُجَجُ اللَّهِ وَ بَيِّنَاتُهُ». در امور روزمره نیز امامان با واسطه راویان، ولایت خود را اعمال می‌کنند: «وَ أَمَّا الْحَوَادِثُ الْوَاقِعَةُ فَارْجِعُوا فِيهَا إِلَى رُوَاةِ حَدِيثِنَا فَإِنَّهُمْ حُجَّتِي عَلَيْكُمْ وَ أَنَا حُجَّةُ اللَّهِ عَلَيْهِم».

به این ترتیب، امام واسطه‌ای است که جریان فیض الهی را به جهان منتقل می‌کند، امنیت و آرامش اهل زمین را حفظ می‌کند، کمالات انسان‌ها را جاری می‌سازد و دین خداوند را صیانت می‌کند. وجود چنین واسطه‌ای برای استمرار نظام هستی و تحقق اهداف آفرینش ضروری است.